1oſtendit æſtus magnitudo in pleniluniis no
uiluniiſque, paruitas in quadratis: aſcenſúſ
que earum, deſcenſúſque cum Luna vſque
ad cœli medium, tumorque illarum è ſyde
ris directo & reuolutionis tempus, quòd
horarum eſt fermè vigintiquinque. Quò in
ſpatio, Luna ad Orientem ex oriente redit. Quum
verò terram ſic aſtrum ſequens circumambi
re mare ſingulis diebus videatur, cur naues
vix ſex millia paſſuum, ni ventis vrgeantur,
horâ vnâ ſuperant? Cauſa eſt, quòd non
tota aqua, nec vna pars Lunam ſequatur,
ſed proximæ in proximas transferuntur: ve
lut ſi quis carnem comprimens tumorem
eleuet, caro quidem parum loco mouebitur,
celerrimè tamen tumor per totum crus
transferetur. At in Nortiro, vbi diximus
penè nullum eſſe æſtum, decurſum tamen
trium menſium diuturnum, velut in flumi
ne naues celeriter moueri neceſſe eſt, quòd
eadem pars aquæ ſemper procedat.
uiluniiſque, paruitas in quadratis: aſcenſúſ
que earum, deſcenſúſque cum Luna vſque
ad cœli medium, tumorque illarum è ſyde
ris directo & reuolutionis tempus, quòd
horarum eſt fermè vigintiquinque. Quò in
ſpatio, Luna ad Orientem ex oriente redit. Quum
verò terram ſic aſtrum ſequens circumambi
re mare ſingulis diebus videatur, cur naues
vix ſex millia paſſuum, ni ventis vrgeantur,
horâ vnâ ſuperant? Cauſa eſt, quòd non
tota aqua, nec vna pars Lunam ſequatur,
ſed proximæ in proximas transferuntur: ve
lut ſi quis carnem comprimens tumorem
eleuet, caro quidem parum loco mouebitur,
celerrimè tamen tumor per totum crus
transferetur. At in Nortiro, vbi diximus
penè nullum eſſe æſtum, decurſum tamen
trium menſium diuturnum, velut in flumi
ne naues celeriter moueri neceſſe eſt, quòd
eadem pars aquæ ſemper procedat.
Sed poſtquam in hos ſermones incidi
mus, non ſilebo Philoſophi rationem, quâ
mundum æternum eſſe probat ex maris ſal
ſugine. Eſt autem hæc: Si mare initium ha
buit, ab initio dulce, aut ſalſum, erat non ſal
ſum cùm tantum ſalis non potuerit immiſ
ceri quodaquam corrumperet, ſyncera enim
omnia facta eſſe exiſtimandum eſt. Nam
quæ naſcuntur, vt lacus, & flumina, ſapo
re carent. Hoc tamen aduerſus Platonem ſo
lùm dirigitur, qui ( vt in Timæo habetur)
mundum per ſeparationem genitum exiſti
mauit. Ideóque Naſo dixit:
Hanc Deus & melior litem natura diremit.
Nam cœlo terras, & terris abſcidit vndas,
Et liquidum ſpiſſo ſecreuit ab æthere cœlum.
Quæ poſtquàm euoluit, cæcóque exemit aceruo,
Diſſociata locis, concordi pace ligauit.
Par igitur fuit nullum fuiſſe mare terra, &
aqua immiſtis, cùm ſalſum ſolùm miſtione
fiat. Quòd ſi ſapore caruit ab initio, ſuc
ceſſu verò temporis factum eſt ſalſum, ſal
ſugo ætates habet. At non habet: neque
enim nunc ſalſius quam olim fuit, nunquam
igitur mare factum eſt, itaque nec mundus.
Cæterum etiam ſub terra aquarum conge
ries ſunt lacuum ſpecie: vnde Tanais in
Moſcouia, Lycus in Aſia, Tygris in Meſo
potamia perpetuò decurſu erumpunt. Refe
runt & Timaum in agro Aquilienſi, & in
Atinate incerti nominis fontem oriri. Cum
enim ſint ſub terra ſpecus, nec profundi vt
olim in Gabienſi agro ad primum lapidem
à Roma, vnde currus & equi, cùm præteri
rent, ſolùm tremebat: nihil mirum eſt, aut
aquis impleri, aut dehiſcere ſponte terram,
aut hiantibus aërem corrumpi. Etſi parua
ſit hæc profunditas ad terræ magnitudinem
comparata, poteſt tamen vrbes ſubruere,
lacus admittere, montes relinquere inæqua
li ſpecu, cùm non quicquid è directo eſt,
dehiſcit. At puteorum aquæ, cum ſint ſca
turigines quædam, quaternis pedibus, aut
paulò plus plerunque conduntur: nam ſi con
tinua eſſet aqua, terra fatiſceret, & puteis
eadem eſſet profunditas. Nec illorum aqua
hyeme calidior eſt, quàm æſtate, ſed talis
videtur, quoniam aër hyeme frigidus, æſta
te calidus, cuius comparatione eadem aqua
verſa vice calidior hyeme, quàm æſtate ap
paret: comparatione enim noſtri corporis
omnia tum ambientis diiudicantur. Itaque
fit, vt dum calidi ſumus, quæ tangimus, fri
gida: dum frigidi, calida iudicemus. Vnde
in balneo meientibus vrina frigidior vide
tur. Paululum & incaleſcit aqua contracto
calore ad intima, quia exire non poteſt, nec
in terræ ſuperficie expandi: ob id etiam ni
ues, quæ non admodum ſunt diuturnæ, fœ
cunditatem ſemper afferre ſolent, nonnun
quam etiam diuturnæ. Accedit quòd tota
terra in parte ea ad quam aqua poteſt per
uenire, bituminoſa, aut ſalſa, aut denique
metallica eſt, quo fit vt halitus concluſi
aquam calefaciant. Et ob id etiam contin
git, quòd tamen rarum eſt, aliquos fontes
calidiores hyeme eſſe, miraculi ſpecie qua
dam, quàm æſtate. Sunt autem hæ aquæ ob
id odoratæ, aut grauiter olentes, ſaporiſ
que haud inſipidi, quos cum ſcatent, agnoſ
cere promptum eſt, atque ab his, aut caue
re, aut vti. Sed ſi lateant, an ſubſint in ari
do loco, & quales ſint, hac arte deprehen
duntur. Vas plumbeum, vel figulinam ollam
nouam, ſi illius copia non ſit, oleo prius in
tus illitam, lana ſicca candida, quæ lapil
lum in medio contineat, fundo eius anne
xa cum cera, ſub terra per quatuor paſſus ſub
ſolis occaſu, ore vaſis inferius verſo, defodi
to diligenter ne lana excidat, egeſtáque ter
ra ſenſim obruito Subſequenti luce effoſſo
vaſe lanam conſidera: quæ ſi non procul
abſit, lapilli & noctis frigore, tum humido
illiti olei conceptos halitus terræ in aquæ
guttulas vertet: expreſſam igitur collige,
quæ ſi pauca eſt, plurimum adhuc abeſſe
aquam coniicito: ſi multa, parum. Qualis
verò ſit, de ore ac guſtu facilè intelliges.
Sunt enim quædam harum, tum etiam extan
tium in ſuperficie, quæ non ſolum ſal, bitu
menue oleant, ſed etiam ferueant, vt Apo
ni iuxta Paduam: adeóque frequentes, vt
nulla propemodum prouincia his careat,
cùm in pluribus etiam multis in locis fon
tes erumpant. Gallia abundat illis, multò
plus Germania, & longè magis omnium bo
norum parens Italia. Cauſam huius eſſe ne
ceſſe eſt ignem, aut putredinem, aut calo
rem naturalem, vel cœleſtem. Cœleſtis haud
tantus eſſe poteſt, præſertim hyeme, noctú
que, vt eo aquæ ferueant. Naturalis actu
non eſt, niſi in animalibus, quoniam animam
& ſenſum habent. Putridus tantus eſſe ne
quit, nec verò ſimile eſt materiam ſimul ge
nerari ac putreſcere. Diuturnitas enim hu
ius miraculi declarat generationis ipſius ma
teriæ neceſſitatem. Relinquitur igitur cau
ſam potiùs in igne eſſe: nam calor niſi ad
ſummum peruenerit, motum habet leuem,
& ob id ſponte extinguitur. Sed ignis duæ
ſunt ſpecies, pruna & flamma. Flammam
eſſe ibi, non eſt rationi conſentaneum: nam
reſpiratione manifeſta indiget, plurimum
que abſumit materiæ, vt integri montes bi
tuminis, vel menſe toto arderent. Terræmotus
mus, non ſilebo Philoſophi rationem, quâ
mundum æternum eſſe probat ex maris ſal
ſugine. Eſt autem hæc: Si mare initium ha
buit, ab initio dulce, aut ſalſum, erat non ſal
ſum cùm tantum ſalis non potuerit immiſ
ceri quodaquam corrumperet, ſyncera enim
omnia facta eſſe exiſtimandum eſt. Nam
quæ naſcuntur, vt lacus, & flumina, ſapo
re carent. Hoc tamen aduerſus Platonem ſo
lùm dirigitur, qui ( vt in Timæo habetur)
mundum per ſeparationem genitum exiſti
mauit. Ideóque Naſo dixit:
Hanc Deus & melior litem natura diremit.
Nam cœlo terras, & terris abſcidit vndas,
Et liquidum ſpiſſo ſecreuit ab æthere cœlum.
Quæ poſtquàm euoluit, cæcóque exemit aceruo,
Diſſociata locis, concordi pace ligauit.
Par igitur fuit nullum fuiſſe mare terra, &
aqua immiſtis, cùm ſalſum ſolùm miſtione
fiat. Quòd ſi ſapore caruit ab initio, ſuc
ceſſu verò temporis factum eſt ſalſum, ſal
ſugo ætates habet. At non habet: neque
enim nunc ſalſius quam olim fuit, nunquam
igitur mare factum eſt, itaque nec mundus.
Cæterum etiam ſub terra aquarum conge
ries ſunt lacuum ſpecie: vnde Tanais in
Moſcouia, Lycus in Aſia, Tygris in Meſo
potamia perpetuò decurſu erumpunt. Refe
runt & Timaum in agro Aquilienſi, & in
Atinate incerti nominis fontem oriri. Cum
enim ſint ſub terra ſpecus, nec profundi vt
olim in Gabienſi agro ad primum lapidem
à Roma, vnde currus & equi, cùm præteri
rent, ſolùm tremebat: nihil mirum eſt, aut
aquis impleri, aut dehiſcere ſponte terram,
aut hiantibus aërem corrumpi. Etſi parua
ſit hæc profunditas ad terræ magnitudinem
comparata, poteſt tamen vrbes ſubruere,
lacus admittere, montes relinquere inæqua
li ſpecu, cùm non quicquid è directo eſt,
dehiſcit. At puteorum aquæ, cum ſint ſca
turigines quædam, quaternis pedibus, aut
paulò plus plerunque conduntur: nam ſi con
tinua eſſet aqua, terra fatiſceret, & puteis
eadem eſſet profunditas. Nec illorum aqua
hyeme calidior eſt, quàm æſtate, ſed talis
videtur, quoniam aër hyeme frigidus, æſta
te calidus, cuius comparatione eadem aqua
verſa vice calidior hyeme, quàm æſtate ap
paret: comparatione enim noſtri corporis
omnia tum ambientis diiudicantur. Itaque
fit, vt dum calidi ſumus, quæ tangimus, fri
gida: dum frigidi, calida iudicemus. Vnde
in balneo meientibus vrina frigidior vide
tur. Paululum & incaleſcit aqua contracto
calore ad intima, quia exire non poteſt, nec
in terræ ſuperficie expandi: ob id etiam ni
ues, quæ non admodum ſunt diuturnæ, fœ
cunditatem ſemper afferre ſolent, nonnun
quam etiam diuturnæ. Accedit quòd tota
terra in parte ea ad quam aqua poteſt per
uenire, bituminoſa, aut ſalſa, aut denique
metallica eſt, quo fit vt halitus concluſi
aquam calefaciant. Et ob id etiam contin
git, quòd tamen rarum eſt, aliquos fontes
calidiores hyeme eſſe, miraculi ſpecie qua
dam, quàm æſtate. Sunt autem hæ aquæ ob
id odoratæ, aut grauiter olentes, ſaporiſ
que haud inſipidi, quos cum ſcatent, agnoſ
cere promptum eſt, atque ab his, aut caue
re, aut vti. Sed ſi lateant, an ſubſint in ari
do loco, & quales ſint, hac arte deprehen
duntur. Vas plumbeum, vel figulinam ollam
nouam, ſi illius copia non ſit, oleo prius in
tus illitam, lana ſicca candida, quæ lapil
lum in medio contineat, fundo eius anne
xa cum cera, ſub terra per quatuor paſſus ſub
ſolis occaſu, ore vaſis inferius verſo, defodi
to diligenter ne lana excidat, egeſtáque ter
ra ſenſim obruito Subſequenti luce effoſſo
vaſe lanam conſidera: quæ ſi non procul
abſit, lapilli & noctis frigore, tum humido
illiti olei conceptos halitus terræ in aquæ
guttulas vertet: expreſſam igitur collige,
quæ ſi pauca eſt, plurimum adhuc abeſſe
aquam coniicito: ſi multa, parum. Qualis
verò ſit, de ore ac guſtu facilè intelliges.
Sunt enim quædam harum, tum etiam extan
tium in ſuperficie, quæ non ſolum ſal, bitu
menue oleant, ſed etiam ferueant, vt Apo
ni iuxta Paduam: adeóque frequentes, vt
nulla propemodum prouincia his careat,
cùm in pluribus etiam multis in locis fon
tes erumpant. Gallia abundat illis, multò
plus Germania, & longè magis omnium bo
norum parens Italia. Cauſam huius eſſe ne
ceſſe eſt ignem, aut putredinem, aut calo
rem naturalem, vel cœleſtem. Cœleſtis haud
tantus eſſe poteſt, præſertim hyeme, noctú
que, vt eo aquæ ferueant. Naturalis actu
non eſt, niſi in animalibus, quoniam animam
& ſenſum habent. Putridus tantus eſſe ne
quit, nec verò ſimile eſt materiam ſimul ge
nerari ac putreſcere. Diuturnitas enim hu
ius miraculi declarat generationis ipſius ma
teriæ neceſſitatem. Relinquitur igitur cau
ſam potiùs in igne eſſe: nam calor niſi ad
ſummum peruenerit, motum habet leuem,
& ob id ſponte extinguitur. Sed ignis duæ
ſunt ſpecies, pruna & flamma. Flammam
eſſe ibi, non eſt rationi conſentaneum: nam
reſpiratione manifeſta indiget, plurimum
que abſumit materiæ, vt integri montes bi
tuminis, vel menſe toto arderent. Terræmotus